Kusztelan Józef Konstanty (1843–1907), działacz gospodarczy i finansista wielkopolski. Ur. 22 I w Strzeszkach pod Środą w rodzinie mieszczańskiej; ojciec Konstanty był dzierżawcą. Do gimnazjum uczęszczał (z przerwami wywołanymi kłopotami finansowymi) kolejno w Trzemesznie, Poznaniu i Inowrocławiu. Po maturze (1865) studiował matematykę i nauki przyrodnicze w Berlinie oraz filozofię, filologię i nauki przyrodnicze w Rostocku (1866). W r. 1870 uzyskał doktorat, a następnie zdał uprawniający do uczenia w gimnazjach egzamin. Po dwuletniej pracy w «Paedagogium» w Ostrowie pod Wieleniem, przeszedł jako pomocniczy nauczyciel do miejskiej szkoły realnej w Poznaniu (1872), skąd został zwolniony już w r. 1873 za odmowę wykładania religii w języku niemieckim. Nauczał wówczas na pensjach (Wyższa Szkoła Żeńska Anny i Anastazji Danysz), projektował reformy Tow. Czytelni Ludowych (TCL), wykładał w Tow. Przemysłowców, pisywał broszury i artykuły do „Dziennika Poznańskiego”. W końcu 1874 r. dla podreperowania finansów licznej rodziny zaczął starania o otwarcie w Bazarze handlu porcelany i szkła, który założył przy pomocy kupca Hirschfelda (1875 lub 1876). Interes jednak chromał, a K-owi groził proces o eksmisję, toteż gdy w listopadzie 1878 r. został członkiem zarządu Tow. Pożyczkowego Przemysłowców m. Poznania, zlikwidował przedsiębiorstwo (1879) i poświęcił się całkowicie krzewieniu ruchu spółdzielczego w zaborze pruskim.
W czerwcu 1881 r. został K. powołany na prezesa Rady Nadzorczej spółdzielni; stanowisko to piastował do r. 1887. W r. 1882 został wybrany do komitetu Związku Spółek Zarobkowych, głównej organizacji spółdzielczej zaboru, a w r. 1885 został jego prezesem. Pełen inicjatywy i wyczucia rzeczywistych potrzeb ruchu spółdzielczego, wysunął projekt utworzenia Banku Związku (1885), zrealizowany 23 II 1886 r. K. objął kierownictwo banku i sprawował je do r. 1906. W r. 1890 wszedł K. także w skład patronatu Związku Spółek. O uznaniu pracy K-a świadczył jego wybór do wydziału centralnego Międzynarodowego Związku Spółdzielczego (Alliance Coopérative Internationale) w Londynie (na kongresie w Budapeszcie w r. 1904 jako członek delegacji niemieckiej). K. uważał działalność Banku Związku i Związku Spółek za najważniejszy oręż ekonomiczny w walce przeciw antypolskiej polityce rządu pruskiego. Tępił więc brak fachowości u działaczy spółdzielczych i kładł nacisk na ich szkolenie, przyczynił się do rozwinięcia szerokiej agitacji za składaniem depozytów w polskich spółkach i zapewnił korzystne warunki deponentom. Jego wpływ na bank był tak wielki, że mówiono nieraz o «Banku Kusztelana».
Jak większość ruchliwych działaczy wielkopolskich K. kumulował w swoich rękach także wiele innych funkcji. Przez blisko 20 lat był członkiem dyrekcji (później dyrektorem technicznym) polskiego towarzystwa ubezpieczeniowego «Westa», zasiadał w radach nadzorczych Spółki Melioracyjnej, Banku Parcelacyjnego, „Dziennika Poznańskiego”, fabryki «H. Cegielski» i in. Dla ratowania teatru polskiego założył i kierował Spółką Budowlaną «Pomoc» (1890); przyczynił się również do wzniesienia polskich budynków w Poznaniu po likwidacji wałów obronnych. Politycznie działał niewiele. Zbliżony był do konserwatystów, za L. Capriviego także do ugodowców. Był skarbnikiem wiecu polsko-katolickiego (czerwiec 1894), odbytego pod znakiem ugody, a jako przewodniczący komitetu wyborczego dla m. Poznania stał się celem ataków ludowców R. Szymańskiego (październik 1894). Sam K. już we wrześniu 1894 r. wygłosił przemówienie na wystawie krajowej we Lwowie przeciwko rządom pruskim, a na początku XX w. wypowiadał się przeciw ugodzie.
Sporo czasu poświęcał K. pisarstwu. Długo redagował „Poradnik dla Spółek” i wydał kilkanaście roczników sprawozdań Związku Spółek oraz ok. 10 broszur treści ekonomicznej. Pisał lub redagował także prace odbiegające od zainteresowań zawodowych: historyczne, fizyczne, astronomiczne i o tematyce morskiej, w części popularyzatorskie. Był członkiem Tow. Przyjaciół Nauk Poznańskiego (TPNP), sekretarzował wydziałowi przyrodniczemu (1876 lub 1877–1886), a na jego posiedzeniach wygłosił w l. 1875–85 sporo referatów, głównie z fizyki i matematyki. Wspomagał również TPNP pod względem finansowym, zwłaszcza w chwili podjęcia decyzji budowy nowego gmachu (od 1899), udzielając na ten cel przez Bank Związku bezprocentowej pożyczki (1905).
K. zachorował w kwietniu 1906 r. (choć jeszcze w maju brał udział w walnym zebraniu Banku) i nie odzyskał już zdrowia. Zmarł 4 I 1907 r. w Poznaniu. Tam też został pochowany 7 I. K. był żonaty z Teodorą z Michalskich (zm. 1920), miał z nią dzieci: synów Lecha, Czecha, uczestnika powstania wielkopolskiego, i Rusa Jaremę (zob.), córki: Ojcumiłę, zamężną Prabucką, znaną działaczkę śląską, Izabellę i Ludomiłę, malarki, Janinę – nauczycielkę, potem przełożoną Szkoły im. Marii Brownsford w Poznaniu, wreszcie Zofię zam. Żelazowską (ur. 1874) – malarkę, która jako jedna z pierwszych kobiet z zaboru pruskiego studiowała w charakterze hospitantki na Wydziale Filozoficznym UJ w r. akad. 1898/9.
Estreicher; Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1938; W. Enc. Ilustr.; – Bernhard L., Die Polenfrage, Leipzig 1907 s. 261–71; Karwowski S., Historia W. Księstwa Poznańskiego, P. 1919–31 II, III; Kusztelan R., Ks. patron Augustyn Szamarzewski, P. 1918; [Mikołajczak L.], Dr J. K., P. 1936; Skałkowski A., Bazar Poznański, P. 1938; Tomaszewski W., Bank Związku Spółek Zarobkowych, P. 1911; tenże, Śp. Dr J. K., „Ekonomista” R. 7: 1907; tenże, Śp. dr. J. K., P. 1907; Wojtkowski A., Historia Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu, P. 1928; – Dziewiętnaste sprawozdanie coroczne Szkoły realnej miejskiej w Poznaniu, Posen 1872 s. 4; Księga adresowa miasta stołecznego Poznania, P. 1926; Sprawozdania TPN w P.; – „Dzien. Pozn.” 1907 nr 4, 7, 31, 32; „Kur. Pozn.” 1920 nr 93, 1930 nr 64 s. 12; – Informacje z Arch. UJ w Kr.
Adam Galos
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.